Qeyd etmek lazimdir ki, risaletin tebii ve hiss olunan amillerle deyil, vehy ve qeybi yardimlarin vasitesile izah edilmesi hemin tebii amil ve sebebleri mUtleq shekilde inkar etmek menasina deyildir. cUnki, tebii amil ve sheraitler varliq dUnyasinin sabit ictimai qanunlarina esasen tesirli sayilir. Lakin onlarin tesiri yalniz hadiselerin cereyan etme axarlarinin enishli-yoxushlu yollarindadir. Ola bilsin ki, hemin amiller risalet ishinin inkishaf ve mUveffeqiyyetine de sebeb olsun, yaxud onun genishlenmesine mane olsun. Risalet mohteva baximindan ilahi bir heqiqet olub maddi amillerin, sebeb ve sheraitlerin fovqUnde dayanir. Amma emeli olaraq oz ardicil hereketine bashlayib deyishiklik axarlarinda qerarlashanda mUmkUndUr ki, etraf mUhite hakim olan amil ve sheraitlerin tesiri altina dUshsUn. Buna esasen, bezileri bele deye biler: ereb cemiyyetinin perakendelik ve zavala ugramaq qarshisinda kecirdiyi heqaret hisleri, elece de onlarin oz allahlarina, onlarin da en meshhuru olan iki bUte qezeblendikleri zaman sinmasini, ac olduqlari zaman ise onu yemelerini gormeleri cox acinacaqli bir hiss idi, bu da onlari yeni risalete dogru yoneltmishdi. Yaxud ereb cemiyyetindeki sefaletde yashayanlarin ve mehrum tebeqenin selemciler ve istismarcilarin zUlmUnden cana doymushdular, diger terefden ise Peygember, edalet bayragi qaldiraraq selemciliyin kokUnU kesmesi onlari, bu yeni herekata arxa durmalarina teshviq etmishdi. Yaxud qebile ve tayfa seviyyesinde olan teessUbler islam risaletinin irelileyishinde ozUne mexsus rol ifa etmishdir. (Yeni menteqe seviyyesinde olan teessUblere QUreysh qebileleri arasinda movcud olan reqabet ve tezadlari misal gostermek olar. Peygember (sellellahu eleyhi ve alihi ve sellem) de QUreysh qebilesine mensub oldugu UcUn bu qebilenin malik oldugu qUdret ve ezemet onu dUshmenleri mUqabilinde himaye edirdi. Qovm seviyyesinde olan teessUblere geldikde ise, erebistan yarimadasinin cenub nahiyelerinde yashayan erebler shimalda yashayan ereblere qarshi teessUb hissi kecirirdiler.) Yaxud da deyile biler ki, o dovrUn boyUk dovletleri olan Iran ve Roma imperiyasina hakim kesilen mUrekkeb ve bohranli siyasi sherait erebistan yarimadasinda bash veren hadiseler qarshisinda derhal qerara gelmelerine mane oldugundan, erebistandaki yeni herekati boga bilmemishdiler. eger bu kimi iradlar tutulsa, onlari dUzgUn metleb, bezen de qebul olunasi bir soz saymaq olar. Amma bizim sozUmUzUn cani budur ki, bu kimi amiller, bash veren zahiri cereyan ve hadiselere mUveqqeti olaraq qaneedici cavab ola biler, lakin risaletin ozUnU izah etmekde dogrudan da aciz qalirlar.